Temperament a stres

Jednym z podstawowych postulatów kilku teorii temperamentu jest założenie, że temperament odgrywa ważną rolę w regulacji stresu. Np. Kagan (1983) uważał, że dwa wyróżnione przez niego typy temperamentu, zahamowany i niezahamowany, różnią się podatnością na stres spowodowany pojawieniem się zdarzenia nieoczekiwanego lub nieprzewidywalnego. W początkowym okresie badań nad poszukiwaniem doznań Zuckerman (1964) doszedł do wniosku, że niektóre osoby są odporne na deprywację sensoryczną, inne natomiast reagują na warunki deprywacji w sposób nazywający przypuszczenie, że izolacja percepcyjna jest dla nich stresorem. W swojej definicji wymiaru poszukiwania doznań zwraca szczególną uwagę na gotowość podejmowania ryzyka fizycznego i społecznego, będącą wyróżnikiem poszukiwacza doznań (Zuckerman, 1979, 1994). Zdaniem Niebylicyna (1972) i Strelaua (1985) funkcjonalne znaczenie temperamentu ujawnia się najsilniej w sytuacjach skrajnych lub szczególnie wymagających.

W teoriach temperamentu odwołujących się do poziomu aktywacji, w których ważną rolę odgrywa pojęcie optymalnego poziomu aktywacji lub stymulacji, cechy temperamentalne traktowane są jako czynnik modyfikujący stan stresu doświadczanego w warunkach skrajnie wysokiej lub skrajnie niskiej stymulacji. Przykładem takich cech są ekstrawersja, filtrowanie bodźców, reaktywność i poszukiwanie doznań.

 Pojawia się zatem pytanie, dlaczego cechy temperamentalne odgrywają tak ważną rolę w modyfikowaniu zjawisk stresu. Cechy temperamentu posiadają status moderatora, tj. stanowią warunek poprzedzający występowanie innych zjawisk, na które wpływają. Temperament, z którym człowiek przychodzi na świat, jest obecny, zanim pojawia się stresor czy stan stresu, toteż wpływa on modyfikująco na wszelkie zjawiska związane ze stresem. Cechy temperamentu, jako cechy mniej lub bardziej niespecyficzne, raczej formalne niż treściowe, przenikają wszelkie zachowania, bez względu na treść czy kierunek, wpływając tym samym na wiele zjawisk związanych ze stresem, mające charakter energetyczny lub czasowy.

Wiele cech temperamentalnych wiąże się bezpośrednio z emocjami, Charakteryzuje się je w kategoriach większej lub mniejszej tendencji do wzbudzania procesów emocjonalnych, co ilustruje cecha emocjonalności (Strelau, 1992). A emocje, jak się powszechnie przyjmuje, są jednym z podstawowych składników stanu stresu. Nie ma jednej, powszechnej definicji stresu i zjawisk pokrewnych.

ROZUMIENIE ZJAWISK STRESU

Badania nad związkiem temperamentu ze stresem można rozpatrywać, biorąc pod uwagę różne aspekty stresu, takie jak: (1) wpływ temperamentu na intensywność stresorów, (2) rola temperamentu jako czynnika współodpowiedzialnego za pojawienie się stresu, (3) modyfikujący wpływ temperamentu na umiejętność radzenia sobie ze stresem, (4) wpływ cech temperamentalnych na wielkość kosztów psychofizjologicznych i/lub psychologicznych stresu.

Stresory i stres psychologiczny

Przez stres psychologiczny rozumiany jest stan charakteryzujący się negatywnymi emocjami o dużym natężeniu (jak np. strach, lęk, złość, wrogość lub inne stany określane jako dyskomfort psychiczny), któremu towarzyszą zmiany fizjologiczne i biochemiczne wyraźne przekraczające poziom charakterystyczny dla spoczynkowego poziomu pobudzenia. Każdej emocji towarzyszą zmiany w układzie nerwowym i hormonalnym, nie można ich więc pominąć, gdy wymienia się składniki stresu psychologicznego. Taki sposób rozumienia stanu stresu, w którym podkreśla się znaczenie zarówno emocji, jak i poziomu aktywacji, traktowanych jako nierozłączne składniki stanu stresu spotykamy u wielu badaczy zajmujących się stresem.

Prawie każdy badacz stresu ma natomiast odmienny pogląd na temat czynników wywołujących ten stan. Strelau uważa, że przyczyną stresu u jednostki jest brak równowagi między wymaganiami stawianymi jednostce a jej możliwościami sprostania tym wymaganiom. Wielkość stanu stresu zależy od stopnia rozbieżności między wymaganiami stawianymi jednostce a jej możliwością sprostania tym wymaganiom, przy założeniu, że jednostka ma odpowiednią motywację do poradzenia sobie z nimi.

Wymagania te nazywamy stresorami lub sytuacjami stresowymi. Można wyróżnić 2 rodzaje wymagań: obiektywne i subiektywne.

Wymagania obiektywne istnieją niezależnie od percepcji jednostki. Do tej kategorii należą wszelkie traumatyczne lub ekstremalne zmiany życiowe, jak śmierć, utrata bliskiej osoby, katastrofy i wojny. Holmes i Rahe (1967) wykazali, że zarówno między jednostkami, jak i grupami panuje duża zgodność co do tego, jak istotne jest jakieś wydarzenie życiowe. Bardzo wysoka korelacja (rzędu 0,90), bez względu na wiek, płeć, stan cywilny i poziom wykształcenia, między intensywnością wydarzenia życiowego a czasem potrzebnym do przystosowania się do niego przemawia na korzyść hipotezy, że pewne stresory mają charakter bardziej obiektywny i uniwersalny.

Możliwości jednostki w radzeniu sobie z wymaganiami zależą od takich cech, jak: inteligencja, zdolności specjalne, umiejętności, wiedza, cechy osobowości i temperamentu, cechy fizyczne, liczba doświadczeń związanych z daną sytuacją stresową, strategie radzenia sobie ze stresem oraz aktualny stan jednostki (fizyczny i psychiczny).

Każdy z tych czynników odgrywa inną rolę. Zależy to od specyfiki wymagań, z którymi jednostka musi sobie radzić. A i same możliwości przejawiają się w dwojaki sposób: obiektywny (realnie istniejący i wymierny) i subiektywny (wynikający z indywidualnej oceny). Należy podkreślić, że stan stresu jest wynikiem interakcji wymagań (realnych lub spostrzeganych) w stosunku do jednostki i jej możliwości sprostania tym wymaganiom (realnej lub subiektywnie spostrzeganej).

            Jeżeli natomiast zdefiniujemy stres w kategoriach zasobów (ten sposób zdobywa ostatnio coraz większą popularność), to o stracie (potencjalnej lub rzeczywistej) cennych zasobów, prowadzącej – zgodnie z przyjętym tu podejściem – do stanu stresu, może być mowa tylko wtedy, gdy uwzględni się bilans zasobów utraconych i zdobytych.

„Zasoby definiowane jako te przedmioty, charakterystyki jednostki, warunki lub źródła energii, które są cenione przez jednostkę albo które służą jako środki do osiągnięcia tychże przedmiotów, charakterystyk jednostki, warunków lub źródeł energii” (Hobfoll, 1989, s. 516).

            Istotnym wyróżnikiem koncepcji teoretycznych definiujących stres w kategoriach zasobów jest to, że za źródło stresu uznaje się nie tylko subiektywnie spostrzeganą stratę lub brak korzyści, ale także stratę (brak korzyści) rzeczywistą, zaistniałą obiektywnie. Ten sposób myślenia jest szczególnie wyraźny w teorii zachowania zasobów sformułowanej przez Hobfolla (1989).

TEMPERAMENT A STRES

Temperament może istotnie modyfikować stan stresu w co najmniej trojaki sposób:

1) determinując wartość energetyczną (stymulacyjną) wymagań,

2) determinując optymalny poziom aktywacji, stanowiący dla jednostki wzorzec funkcjonowania normalnego,

3) cechy temperamentu związane ze sferą emocjonalną mogą wzmagać tendencję jednostki do reagowania w sposób emocjonalny, a zwłaszcza do przeżywania emocji negatywnych.

ROLA TEMPERAMENTU W WYSTĘPOWANIU STRESU

Cechy temperamentu, takie jak ekstrawersja, neurotyczność i reaktywność wpływają na występowanie stresu (stres rozumiany jako ponadoptymalny poziom aktywacji, któremu towarzyszą emocje negatywne, wskaźnikiem tego stanu jest spadek poziomu wykonania) u różnych jednostek.

Osoby z wysoką aktywowalnością reagują stanem stresu na stresory o dużej intensywności; u jednostek z niską emocjonalnością (aktywowalnością) te same stresory nie muszą wywołać stanu stresu.

RADZENIE SOBIE ZE STRESEM

            Stan stresu wiąże się nierozłącznie z radzeniem sobie ze stresem. Radzenie sobie ze stresem jest tu rozumiane jako funkcja regulacyjna, polegająca na utrzymywaniu odpowiedniej równowagi między wymaganiami stawianymi jednostce a jej możliwościami, bądź na redukowaniu rozbieżności między wymaganiami a możliwościami. Kiedy proces radzenia sobie ze stresem przebiega sprawnie, zostaje przywrócona równowaga między wymaganiami a możliwościami (wymagania są dostosowane do możliwości) i stan stresu maleje. Kiedy proces ten nie przebiega sprawnie, nasila się stan stresu. Zgodnie z koncepcją Lazarusa (1993), proces radzenia sobie ze stresem polega na próbie uporania się ze specyficznymi wymaganiami sytuacji, ocenianymi przez jednostkę jako obciążające lub wykraczające poza jej możliwości (mowa tu o stresorach subiektywnych). „Radzenie sobie ze stresem jest ściśle związane z kontekstem. Warunkiem jego skuteczności jest zmienność w czasie niezależnie od rodzaju stresujących warunków” (Lazarus, 1993).

Wyróżnia się 2 strategie radzenia sobie ze stresem: zorientowany na zadania i zorientowany na emocje.

Z badań Strelaua wynika, że zadaniowy styl radzenia sobie koreluje dodatnio z cechami temperamentu związanymi ze sferą działania (np. ze żwawością), natomiast styl radzenia sobie skoncentrowany na emocjach koreluje dodatnio z cechami temperamentu związanymi ze sferą emocjonalną (np. z reaktywnością emocjonalną.

            Radzenie sobie ze stresem, rozumiane jako proces gospodarowania zasobami, można rozpatrywać również w kategoriach zysków i strat. Kiedy proces radzenia sobie ze stanem stresu przebiega skutecznie, staje się źródłem wymiernych korzyści w postaci zdobytych lub zaoszczędzonych zasobów. Kiedy natomiast radzenie sobie jest nieskuteczne, jednostka ponosi wymierne koszty w postaci całkowitego rozdysponowania, utraty lub wyczerpania istniejących zasobów. Radzenie sobie ze stresem wymaga odnawiania zasobów, zastępowania jednych drugimi lub odpowiedniego dysponowania nimi (Hobfoll, 1989).

W zależności od poziomu reaktywności jednostki różnią się stylem działania - typowym dla danej jednostki sposobem wykonywania czynności.

Styl działania wspomagający- typowy dla osób wysoko reaktywnych. Przeważają czynności pomocnicze nad zasadniczymi. (czynności pomocnicze - czynności orientacyjne, przygotowawcze, korekcyjne, kontrolujące i ochronne; czynności zasadnicze – takie, które prowadzą bezpośrednio do celu).

 Styl działania prostolinijny- typowy dla osób nisko reaktywnych. Dominują czynności zasadnicze nad wspomagającymi lub są w równowadze.

W sytuacjach o bardzo wysokiej wartości stymulacyjnej osoby wysoko reaktywne, jeżeli nie mają możliwości obniżenia poziomu stymulacji, wykazują spadek efektywności działania. I odwrotnie – u jednostek nisko reaktywnych, które znajduja się w sytuacji o bardzo niskiej wartości stymulacyjnej (np. deprywacja sensoryczna, monotania) i pozbawione są możliwości podwyższania tej stymulacji, następuje spadek efektywności działania.

Kiedy istnieje możliwość wyboru sytuacji i form zachowania o określone wartości stymulacyjnej, osoby nisko reaktywne wybierają wysoka stymulacje, natomiast osoby wysoko reaktywne preferują sytuacje o niskiej stymulacji.

W wyjątkowych sytuacjach (takich jak wyjątkowa motywacja lub silna presja społeczna) różnice w poziomie efektywności działania w zależności od poziomu reaktywności mogą się nie ujawnić. Występują one jednak w zakresie poniesionych kosztów psychofizjologicznych lub psychicznych. W sytuacji o dużej wartości stymulacyjnej są one wyższe u osób wysoko reaktywnych a w sytuacjach ubogich w stymulację, u osób niskoreaktywnych. 

SKUTKI STRESU

            Niewielka rozbieżność między wymaganiami a możliwościami (o ile nie trwa zbyt długo) może wpłynąć pozytywnie, zwiększając skuteczność działania lub przyspieszając rozwój. Zdaniem CHess i Thomasa całkowity brak stresu należałoby uznać za przejaw niedopasowania warunków do możliwości jednostki; „nowe wymagania i stresy, o ile nie rozmijają się z potencjałem rozwojowym jednostki, wpływają na nią konstruktywnie” (1986). Jak twierdzą autorzy, powodem złego przystosowania jest stres nadmierny (przeciążenie stresem), spowodowany obecnością wymagań, którym jednostka nie potrafi sprostać.

Stres nadmierny (przeciążenie stresem) to niezwykle silne emocje negatywne, którym towarzyszy wysoki przyrost poziomu aktywacji. Stres przewlekły jest rozumiany jako stały lub często powtarzający się stan stresu, który nie musi być nadmierny. Oba rodzaje stresu powodują zmiany w organizmie – na poziomie funkcji psychicznych stres nadmierny lub przewlekły może powodować lęk i depresję. Na poziomie fizjologicznym może doprowadzić do chorób psychosomatycznych lub innych problemów zdrowotnych.

Styl działania a temperament. Co wiadomo o stylu działania osób o różnym zapotrzebowaniu na stymulację?

Ludzie dążący do zapewnienia sobie optymalnego poziomu pobudzenia zachowują się różnie w zależności od tego, czy ich mechanizm fizjologiczny tłumi, czy też wzmacnia stymulację. Jednostki silnie reaktywne, których mechanizm wzmacnia stymulację, podejmują, ogólnie rzecz biorąc, działania mniej intensywne oraz wybierają sytuacje mniej stymulujące aniżeli osoby mało reaktywne, dla których charakterystyczne jest podejmowanie zadań i wybór sytuacji silnie stymulujących.

Badania pokazują, że w grupie ludzi uprawiających silnie stymulującą działalność zawodową (adwokaci) występuje statystycznie istotna przewaga jednostek mało reaktywnych, natomiast w grupie osób których działalność zawodowa nie charakteryzuje się obecnością zagrożenia społecznego (bibliotekarze), dominują liczebnie jednostki silnie reaktywne.

Prowadzone były również badania w grupie osób uprawiających sport. Grupę osób, których działalność sportowa dostarcza silnej stymulacji, stanowili piloci szybowcowi i taternicy, grupę uprawiającą działalność sportową średnio stymulującą – koszykarze i siatkarze. Grupa nie obciążona charakteryzująca się brakiem zagrożenia fizycznego, składała się z jednostek nie uprawiających sportu.

Pogląd na istotę stresu nie jest jednoznaczny, co utrudnia odpowiedź na pytanie o związku temperamentu ze stresem. Dużo zależy też od tego, jaką koncepcję teoretyczną weźmiemy pod uwagę.

Cechy temperamentu należą do charakterystyk osobowościowych, które w rozwoju występują lub kształtują się najwcześniej. Dlatego też rozpatrywane w związku ze stresem mają one status specyficzny, gdyż są obecne, zanim jeszcze pojawi się stresor, czy wywołany nim stan stresu. Cechy temperamentu w relacji do zjawisk stresu mają status moderatorów, przez co podkreślamy, że stanowią one warunek poprzedzający występowanie innych zjawisk, na które wpływają. 

Żródło: Strelau J., 2001, Psychologia temperamentu, Warszawa: Wyd. Nauk. PWN, s.391-423.
Strelau, t. 2, rozdz. 38, s. 714